مشخصات جغرافیایی

موقعيت و وسعت و قلمرو شهرستان ، طول و عرض جغرافيايي، شهرستانها و استانهاي همجوار

موقع جغرافيايي: شهرستان ملكان بر اساس نقشه توپوگرافي به مقياس 1 بر 50000 در محدوده شمال غربي كشور بي مختصات 45 درجه و 55 دقيقه تا 46 ردجه و 26 دقيقه طول شرقي نسبتب به نصف النهار مبداء و بين 36 درجه و 53 دقيقه الي 37 درجه و 17 دقيقه عرض شمالي نسبت به خط استوا واقع شده است.

موقعيت نسبي: شهرستا ملكان محل اتصال سه استان آذربايجان شرقي و غربي و كردستان مي باشد در جانب شرقي درياچه اروميه و در 150 كيلومتري جنوب شهرستن تبريز در مسير جاده ترانزيتي تبريز ـ مياندوآب واقع شده است كه از شمال و شمال شرقي به شهرستان مراغه و از سمت شمال به شهرستان بناب و از قسمت جنوب و جنوب غربي به شهرستان مياندوآب از استان آذربايجان غربي و از سمت غرب و شمال غربي به درياچه اروميه و سرزمينهاي غربي به درياچه اروميه و سرزمينهاي شوره زار اطراف درياچه محدود مي شود و فاصله آن تا شهرستان مراغه 32 كيلومتر، بنا 22 كيلومتر و مياندوآب 22 كيلومتر با وسعتي حدود 840 كيلومتر با وسعتي حدود 840 كيلومتر مربع 2/3% مساحت كل استان را به خود اختصاص داده است.

چگونگي پستي و بلندي و كوهها و ارتفاعات مهم و ...:

            مطالعات پيدايش و تحول شكل ناهمواريهايت زمين يكي از مهم ترين بخشهاي جغرافيايي طبيعي به شمار مي آيد، اين قسمت از جغرافياي طبيعي را مي توان به عنوان يكي از پايه هاي اساسي كليه مسائل مربوط به جغرافيا تلقي كرد زيرا ناهمواريهاي سطح زمين عامل بسيار مهمي در ساير پديده هاي جغرافيايي از قبيل آب و هوا، پوشش گياهي، ساختمان خاك، زندگي جانوري، هيدورلوژي و يغره است و نيز در اكثر فعاليت هاي انساني از قبيل چگونگي توزيع جمعيت در نواحي مختلف و فعاليتهاي كشاورزي و صنعتي و خدماتي و ارتباطات و در بسياري از فعاليتهاي ديگر انساني است.

كل سرزمينهاي موجود در محدوده اين شهرستان را از نظر توپوگرافي مي توان به دو واحد كوهستاني يا ناهموار و واحد هموار جلگه اي تقسيم كرد. زا طرفي ديگر خود واحد كوهستاني يا ناهموار نيز از نظر ارتفاع به واحدهاي زير تقسيم مي شوند:

الف: واحدهاي كوهستاني كم ارتفاع (1800- 1500 متر ارتفاع)

ب: واحدهاي كوهستاني مرتفع (220-1800 متر ارتفاع)

در ادامه به بررسي هر كدام از نواحي فوق مي پردازيم.

واحدهاي كوهستاني ناهموار:

            حدود 35% از مساحت شهرستان ملكان را اراضي مرتفع با بيش از 150 متر ارتفاع فرا گرفته است كه اين واحدهاي كوهستاني نواحي شمالي و شمال شرقي و شرق اين شهرستان را اشغال كرده اند. واحدهاي كوهستاني موجود در محدوده اين شهرستان را مي توان از لحاظ موقعيت جغرافيايي به دو دسته تقسيم كرد:

كوههاي شمالي ـ كوههاي شكال شرقي و شرقي

كوههاي شرقي: اي كوهها از مشرق روستاي علي آباد (گوران قشلاق) شروع شده و با جهت غربي و شرقي تا رودخانه مردق چاي يا مردي چاي به طول 11 كيلومتر ادامه مي يابد. اين كوهها در زبان محلي قره قشون ناميده مي شوند. مرتفع ترين نقطه اين واحد گوداغ با ارتفاع 1584 مرت است. شيب عمومي اين منطقه بين 10 تا 30% است كه به طرف جنوب غربي و جنوب از ميزان آن كاسته مي شود اين واحد كوهستاني جزء سازنده تيز كوهه به شمار مي آيد. از نظر سنگ شناشي جنس تشكيل دهنده اين واحد كوهستاني از انواع شيل ماسه و سنگ كوارتزيتي و سنگ دوره كرتاسيه مي باشد.

كوههاي شمال شرقي و شرقي: اين كوهها از محدوده شمال شرقي اين شهرستان شروع و با جهت شمالي ـ جنوبي تا تپه (اله قلي) در شمال روستاي حسن آباد ليلان در جنوب شرقي اين شهرستان گسترده شده اند طول اين واحد كوهستاني حدود 29 كيلومتر بوده و شامل كوههاي ليلي داغي (2000) كوه گاوميشي (1953) اكي داغي، آغ داغ (1800)، كوه ديزج، كوه جانباز، كوه قطور بويوك، كوه قطور اجاق، قطور ياستي، محمود داغي ، بوداخان داغي، اوش باز و قراول داغي است. مرتفع ترين كوه اين شهرستان در منتهي اليه شمال شرقي اين شهرستان با ارتفاع 2153 متر در اين واحد كوهستاي بوده و جزء كوههاي شمال شرقي اين شهرستان است شيب عمومي اين واحد كوهستاني بين 5 تا 50% متغير است كه مقدار آن از شمال شرقي به جنوب غربي و از مشرق به غرب كاهش مي يابد.

در واحد كوهستاني شمال شرق و شرقي اين شهرستان از نظر سنگ شناسي رسوبات بسيار متنوعي به قرار زير ملاحظه مي گردد.

ـ سنگ آهك اوربيتولين دار به رنگ خاكستري تيره ـ دوره كرتاسه

ـ شيل، ماسه سن، عدسي هاي زغال سنگ ، دوره ژوراسيك

ـ سنگ آهك ، آهك دولوميتي چرت دار و تودهي ـ دوره ژوراسيك

ـ شيل ماسه سنگ كوارتزيتي، سنگ آهك ـ دوره كرتاسه

ـ پادگانه هاي آبرفتي قديمي و مخروط افكنه هاي بادبزني شكل ـ دوره كوارتزي

ـ سنگ آهك ، آهك دولوميتي و كي دولوميت ـ دوره پرمين

ـ توف ، ماسه سنگ، سيلتون و گنگومورا ـ دوره ميوسن

ـ سنگهاي آذرين و بطور كلي لاتريك ـ دوره ژوراسيك

 واحدهاي كوهستاني كم ارتفاع (1800-1500):

            بخشي از كوههاي شمالي (قره قشون) كه قسمتي از آنها در محدوده سياسي اين شهرستان قرار دارند جزء واحدهاي كوهستاني كم ارتفاع محسوب مي شوند چار كه دامنه تغييرات ارتفاعي اين مجموعه كوهستاني از 1400 تا 1584 متر در كوه (گوداغ) در كوهستان قره قشون مي باشد.

قسمت اعظمي از كوههاي شمال شرقي و شرقي اين شهرستان را كوههاي كم ارتفاع يا با ارتفاع كمتر از 1800 متر تشكيل مي دهند اين كوههاي كم ارتفاع بيشتر از 97% مساحت كل ناهمواريهاي اين شهرستان را شامل مي شوند مهمترينهخ كوههايي كه در اين گروه قرار گرفتهاند عبارتنداز اكي داغ (1680)، كوه ديزج (1720)، جانباز داغ (1510)، كوه قطور بيوك (1620)، كوه قطر اجاق  (1504)، كوه قطور ياستي (1523)، محمود داغي (1585)

واحدهاي كوهستاني مرتفع (2200 ـ 1800):

            كوههاي مرتفعي كه ارتفاع آنها بين 1800 تا 2200 متر مي باشند تنها در قسمت شامل شرقي اين شهرستان قرار گرفته اند. وسعت آنها نسبت به كل ناهمواريهاي موجود اين شهرستان به كمتر از 3% مي رسد و مهمترين كوههايي كه در اين مجموعه قرار مي گيرند عبارتند از ليلي داغي با ارتفاع بين 2000 تا 2153 متر كوه گاوميش (1953) و آغ داغ (1860) متر كه همگي در قسمت شمال شرقي اين شهرستان قرار دارند كه مرتفع ترين نقطه اين شهرستان در منتهي اليه شمال شرقي اين شهرستان با ارتفاعخ 2153 متر در اين بخش واقع شده است.

واحدهاي هموار:

            حدود 65% از مساحت شهرستان ملكان را واحدهاي هموار باارتفاع كمتر از 1500 تشكيل مي دهند كه شامل نواحي غبري ، مركزي و جنوبي اين شهرستان مي شود. ارتفاع واحدهاي هموار بين 1284 متر كه پست ترين نقطه اين شهرستان نيز در منتهي اليه غربي آن محسوب مي شود و تا ارتفاع  1500 متر مي باشد شيب ارضي هموار در نواحي مركزي اين شهرستان بين 5 تا 15% و در نواحي غربي بين 3 تا كمتر از 1% كاهش مي يابد. لذا مي توان اذعان نمود كه شيب عمومي اين شهرستان از شمال به جنوب و از شرق به غرب كاهش مي يابد به طوري كه در نواحي غربي از جمله آروق، ملكان، سرمه لو، لكلر و تپه اسماعيل آباد به كمتر از 1% تقليل مي يابد.

از نظر زمين شناسي بخش وسيعي از اراضي هموار غربي و جنوبي بوسيله رسوبات پادگانه اي آبرفتي جوان و مخروط افكنه اي آبرفتي دوره كوارتزي پوشانده شده اند. از نظر رفولوژي اراضي هموار اين شهرستان بخشي از جلگه مياندوآب به شمار مي آيد كه در قسمت سفلاي مردي چاي ليلان و قوري چاي تشكيل يافته اند كه در مقياس كوچك مي توان اراضي هموار اين شهرستان را تحت عنوان جلگه ملكان ناميد.

وضعيت آب و هوايي و ميزان بارندگي در شهرستان:

            تاثير شرايط اقليمي در مقياس جهاني: به طور عمده آب و هواي شمال غرب كشور كه شهرستان ملكان نيز قسمتي از آنرا شامل مي شود تحت تاثير بادهاي آسياي مركزي (سيبري)، اقيانوس اطلس، درياي سياه ، درياي مديترانه اي و درياي مازندران قرار مي گيرد كه به طور خلاصه مي توان رژيم بارندگي هاي آنها را به شرح ذيل توضيح داد: جرايان سيبري و آسياي مركزي پس از رسيدن به درياي خزر به شعباتي تقسيم و كم اهميت ترين شعبه آن از جهت شرقي و شمال شرقي آذربايجان شرقي را تحت تاثير قرار مي دهد. اين جريانات در پائيز، بهار و زمستان ريزش بارانهاي منطقه را موجب مي گردند كه مقداري از نزولات زمستاني آن به صورت برف مي باشد. كليه جريانات شرقي و شمال شرقي در سطح استان به نام "بادمه" يا باد خزري معروفيت دارد از اين رو جريانات منطقه ارسباران حداكثر بهره را برده و به طرف پايين تر از تاثيرات آن كاسته مي شود. جريانات مديترانه و درياي سياه جهت غربي داشته و در بسياري از نقاط استان به نام گرميچ، گرميش ، آغ يل و يا باد سفيد ناميده مي شود اين جريان در فصول سرد و اوايل بهار نزولاتي را موجب

1- يكي از بادهاي محلي نام (دريا يلي) يا باد دريا خوانده مي شود كه بصورت نسيم دريا به خشكي از سمت غرب يعني از درياچه اروميه به اين منطقه وارد مي گردد. اين باد درفصل تابستان از ساعت 10 صبح تا 3 بعدازظهر بصورت نسيم دريا به خشكي و در بعد از ظهرها بصورت نسيم خشكي به دريا حركت مي نمايد.

2- باد كنجي قيران يا باد بزكش يكي ديگر از بادهاي محلي اين شهرستان است كه در برخي از اوقات سال به ويژه در فصل تابستان از جنوب و جنوب شرقي مي وزد و در اين ايام بادي سرد و خشك است. بدليل اينكه اين باد سرد باعث از بين بردن حيوانات اهلي شده به اين نام خوانده مي شود.

3- باد 10 روزه ملكان بعنوان سومين باد محلي اين شهرستان بوده و بنام خود شهرستان نيز نامگذاري شده است جهت وزش اين باد از جنوب شرقي به شمال غربي بوده و بادي است سرد و خشك كه از اوايل فروردين ماه شروع شده و در حدود 10 روز ادامه مي يابد. بنابراين در بررسي بادهاي منطقه اي ميتوان نتيجه گرفت كه بادهاي با جهت شرقي و جنوب شرقي در طول سال غلبه بيشتري دارند.

وضعيت پوشش گياهي جنگل و مرتع

            مراتع حوزه استحفاظي ملكان مجموعاً ميان بند و قشلاقي بوده و از نظر وضعيت توپوگرافي و آب و هوايي با نوع پوشش گياهي شامل دوقسمت عمده مي باشد :

1- قسمت اول در بخش شمال شرقي و جنوب شرقي ملكان واقع شده است و عمدتاً بصورت كوهستاني مي باشد از نظر بافت خاك از پايداري خوبي برخوردار هستند و داراي آب و هواي تقريباً نيمه ييلاقي مي باشد و ميزان بارندگي بطور متوسط 250 الي 361 ميليمتر با توجه به آمار ده ساله سينوپتيك مراغه متغير است و از نظر علوفه توليدي و ساير محاسبات و بررسيهاي دقيق امكان پذير نبوده است و تركيب پوشش گياهي در مناطق كوهستاني بشرح ذيل مي باشد.

1-         گون                                           6- يولاف                          11- شبدر

2-         شير گرگ - شير سگ                     7- علف جارويي                             12- آويشن

3-         جكن                                          8- نوعي گنگل                              13- كلاه ميرحسن

4-         علف پشمكي يا گندمي                   9- چيد - مرزي

5-         ارمنه - يوشان                               10- علف گندمي چمني

2- قسمت دوم مراتع در بخش غربي شهرستان واقع شده است و عمدتاً نواحي جلگه اي و مسطح بوده است و تا سواحل درياچه اروميه گسترش دارد و از جمله روستاهاي مجيدآباد و احمدآباد و خاكهاي اين منطقه در حالت كلي بغير از بعضي قسمتهاي محدود شور و قليايي است و از نظر پوشش گياهي نيز تا حدودي فقير مي باشد و گونه هاي خوش خوراك و مرغوب در اين قسمت كمتر مي باشد و با توجه به بالابودن سطح آب زيرزميني و رطوبت دائمي خاك در عمقهاي كمتر و بارندگي تاثير چنداني در افزايش پوشش گياهي و اكثراً گياهان شورپسند مي باشد و پوشش گياهي منطقه فوق بشرح ذيل است:

1-         لور، علف شور، شوران، غرت    6        قياق

2-         خار شتر   7                               سرمه صحرائي از خانواده اسفنجيان

3-         چچم چمني  8                          نوعي مرغ خرمن

4-         قندرقا - سازو 9                        ني - قميش

5-         گز

منابع آبي شهرستان

آبهاي سطح الارضي

رودها: اين شهرستان داراي دو رودخانه فصلي بنامهاي   1- رودخانه مردق (مردق چاي)

2- رودخانه ليلان چايي مي باشد كه خصوصيات هريك از رودخانهها بشرح زير مي باشد.

1- رودخانه مردق : رودخانه مردق چاي كه در منطقه به مردي معروف است با آبدهي متوسط 132ميليون متر مكعب در سال از دامنه جنوبي كوه سهند سرچشمه گرفته و در جهت جنوب جريان يافته و با اتصال شاخه هاي فرعي نظير مغانجيق چاي مسير خودرا به شهر مراغه ادامه داده و از داخل شهر ملكان گذشته و وارد درياچه اروميه مي شود مساحت حوضه آبريز رودخانه در ايستگاه ئيدرومتري قشلاق امير آباد  معادل 8/376 و در ايستگاه شيخ بابا 470 كيلومتر مربع از نظر ميزان دبي طغياني رودخانه مردق چاي جدول زير دبي هاي حداكثر

لحظهاي با دور برگشتهاي مختلف را نشان مي دهد.

2- رودخانه ليلان چاي: يكي ديگر از رودخانه هاي ملكان ليلان چايي است كه از كوه سهند جنوبي سرچشمه ميگيرد و اين رودخانه از دو شاخه اصلي تشكيل شده يكي بنام بلوك آباد و ديگري بنام سراجو چاي كه در محلي بنام روستاي كوسه صفر به هم مي رسند و تشكيل ليلان چاي را مي دهند و سپس اين رودخانه بمست جنوب غربي حركت كرده و در روستاي اغچه ديزج شاخه هاي كوچكي هم كه از روستاهاي گل تپه آغبلاغ را دريافت كرده و پس از عبور از روستاي قوشقيه، جيغالو و شيرين كند در داخل شهر مياندواب وارد زرينه رود مي شود.

مساحت اين رودخانه در ايستگاه ليلان چاي 692 كيلومترمربع و ارتفاع متوسط آن 1771 متر و شيب متوسط آن 5/9%  و طول رودخانه 6/89 كيلومتر و محيط اين رودخانه 5/197 كيلومتر مي باشد.

چشمهها و قنوات : تعداد چشمه ها و قنوات موجود در اين شهرستان بشرح جدول صفحه بعد مي باشد:

از غلات و درختان را دارد و با توجه به منابع آبي فراوان بخصوص كانالهاي آبرساني كه آب آن از سد نوروزلوي مياندوآب تامين مي شود و همچنين رودخانه ها و چشمه ها و قنوات و چاههاي آب عميق و نيمه عميق اهميت منطقه همواره در طول تاريخ  مدنظر بوده و اين مهم برحساسيت منطقه افزوده است.